Schrony w gminie Wyry stanowią dzieła minionej epoki. Są niezwykle ważne dla regionu, ze względu na swoją wartość architektoniczną, a przede wszystkim historyczną. Świadczą bowiem o dawnym przebiegu polskich linii fortyfikacyjnych przy dawnej granicy II Rzeczpospolitej z Niemcami oraz o strategicznym znaczeniu tego obszaru w przygotowaniach do ewentualnej wojny z III Rzeszą. Wartość historyczna wynika także z roli, jaką pełnił cały Obszar Warowny „Śląsk”, do którego należą schrony w gminie Wyry, podczas kampanii wrześniowej w 1939 r.

Schron „Sowiniec”, choć nie brał udziału w walkach w pierwszych dniach września 1939 roku, z pewnością jest niemym świadkiem historii, jaka się tu rozegrała...

Akwarela autorstwa Sonii i Ireneusza Botorów

We wrześniu 1939 roku schron nie był jeszcze ukończony. Jego budowę rozpoczęto latem. W chwili wybuchu wojny posiadał już strop i ściany, jednak beton nie związał jeszcze wystarczająco, żeby móc wykorzystać go do walki. Przekazy mieszkańców wskazują, że aby niedokończony schron nie rzucał się w oczy przeciwnika, rozebrano częściowo szalunki i zamieniono go w stóg słomy.

Jednak zacznijmy od początku... W 1933 roku również na Śląsku rozpoczęto budowę stałych fortyfikacji. Najpierw utworzono punkty oporu, czyli samodzielne zespoły schronów, następnie połączono je w ciągłą linię stałych umocnień. Uzupełniała je druga linia schronów, koszary, sieć telefoniczna, ciągła linia przeszkód, a także zalewy na rzece Brynica. Umocnienia o długości 32 km zostały nazwane Obszarem Warownym „Śląsk”. Ich linia przebiegała także przez rejon Mikołowa. Jednak budowę fortyfikacji w tzw. Odcinku „Mikołów”, do którego należy nasz Sowiniec rozpoczęto dopiero w 1939 roku, przez co przed wybuchem wojny nie został ukończony. Trzeba podkreślić, że choć najbardziej znany, „Sowiniec” nie jest jedynym obiektem tzw. Pododcinka „Wyry”. Ale o tym za chwilę.

Stan obecny schronu „Sowiniec”

Ostrzelanie schronu

„Sowiniec” to najprawdopodobniej nazwa nadana przez miejscowych. Ani jego numer taktyczny, ani kryptonim nie jest znany. Grubość ścian schronu wynosiła od 90 cm (tylna oraz wewnętrzne), do 150 cm (ściana czołowa). Załogę schronu stanowiło 9-10 żołnierzy. Ich celem miało być zwalczanie sił przeciwnika, który nadejść miał z rejonu między lasem Jastrzębiec, a lasem Wyry. Zasięg ognia obejmował teren od Wicia na północy do drogi Gostyń – Żwaków na południu.

 „Sowiniec” przed renowacją

„Sowiniec” to jednokondygnacyjny schron bojowy broni maszynowej. We wnętrzu znajduje się sześć izb, z czego dwie to izby bojowe. Obiekt wzniesiono w klasie odporności „C”, w konstrukcji żelbetowej monolitycznej zbrojonej prętami stalowymi. Żelbetowy strop wzmocniono stalowymi belkami  z zabezpieczeniem odstępów pasami z blachy stalowej. Schron wzniesiono na nieregularnym rzucie, zbliżonym kształtem do pięciokąta, z zaokrąglonymi narożnikami ścian i stropu. Strop wraz ze ścianą od strony zach. jest obsypany ziemią. Ściana od strony pn., wsch. i pd. jest odsłonięta. Ściany zewnętrzne obecnie pokryte są farbomaskowaniem. W stropie znajdują się haki do mocowania siatki maskującej. W ścianie pn. zlokalizowana jest strzelnica ckm, wyposażona w tarczę pancerną i uskokowe zabezpieczenie przeciw-rykoszetowe. Po lewej stronie znajduje się odtworzona wyrzutnia ładunków oświetlających oraz zrzutnia granatów. W ścianie wsch. znajduje się wejście główne, chronione drzwiami pancernymi (odtworzonymi). Po prawej stronie otworu wejściowego, w uskoku ściany mieści się strzelnica broni ręcznej, wyposażona w uskokowe zabezpieczenie przeciw-rykoszetowe. Po stronie lewej zlokalizowana jest czerpnia powietrza. W pd. części ściany wsch. mieści się wyjście zapasowe. W ścianie pd. znajduje si strzelnica ckm, wyposażona w tarczę pancerną oraz uskokowe zabezpieczenie przeciw-rykoszetowe, usytuowana za uskokiem ściany i pod okapem stropu oraz wyrzutnia ładunków oświetlających. Wewnątrz znajduje się przedsionek z wejściem do pn. izby bojowe. Dalej usytuowane jest wejście do magazynu amunicji, izby dowódcy, izby załogi i izby bojowej pd. Obiekt był wyposażony w instalację filtrowentylacyjną, system chłodzenia ckm oraz system łączności telefonicznej i radiowej. Uzbrojenie stanowiły 2 ckm, 1 rkm oraz indywidualne uzbrojenie załogi.

Prace restauracyjne wykonywane przez członków Stowarzyszenia na Rzecz Zabytków Fortyfikacji „Pro Fortalicium”

Schron nie wziął jednak udziału w walce i przetrwał działania wojenne. Po wojnie schronem zainteresowali się miejscowi – z biegiem czasu rozebrali szalunki, drzwi oraz inne elementy. Dopiero w latach 50 XX. wieku wnętrze schronu zostało wyczyszczone, a strzelnice oraz wejścia zamurowane. Schron zyskał także wówczas nasyp ziemny i w takim kształcie zachował się do dziś.

Do dziś „Sowiniec” skrywa kilka zagadek – nie przewidziano kopuły pancernej i łączności optycznej, lecz schron wyposażono nie wiadomo w jakim celu w otwór-rurę w stropie centralnej izby w części gazoszczelnej.

Prace restauracyjne wykonywane przez członków Stowarzyszenia na Rzecz Zabytków Fortyfikacji „Pro Fortalicium”

Schron został wyremontowany w  latach 2002-2004 przez Stowarzyszenie na Rzecz Zabytków Fortyfikacji „Pro Fortalicium”, naszego partnera w corocznej organizacji Bitwy Wyrskiej – Boju o Gostyń. Od tego czasu przeznaczony jest do zwiedzania. Chętni mogą skontaktować się z Kołem terenowym „Tychy” ---> Przewodniczący koła: Tomasz Jałowy, tel. kom: (+48) 605 697 696. Schron jest udostępniany do zwiedzania w trakcie dni otwartych w sezonie (maj-wrzesień) w drugą i czwartą niedzielę miesiąca w godz. 15:00-18:00. Dla zorganizowanych grup istnieje możliwość zwiedzania poza wyznaczonymi terminami po uprzednim kontakcie telefonicznym lub mailowym - kontakt: tychy@profort.org.pl. Zwiedzanie podczas dni otwartych jest bezpłatne.

Obecnie, w czasie epidemii zwiedzanie schronu jest niemożliwe, jednak nic straconego. Na stronie internetowej Stowarzyszenia „Pro Fortalicium" dostępny jest wirtualny spacer po "Sowińcu".

Jakie inne pamiątki walk skrywają lasy i zakamarki naszej gminy?

W gostyńskim lesie znajduje się fragment umocnień, które miały zostać wzmocnione poprzez budowę żelbetowych schronów bojowych. Udało się jednak wznieść w tym rejonie tylko jeden schron bojowy fortyfikacji polowych w rejonie tzw. Starej Piły.

Schron określany potocznie mianem „Żebrak” lub schronem „na Starej Pile”, zlokalizowany jest w lesie po północnej stronie rzeki Gostynki. Stanowi on część Pododcinka „Las Wyrski” Odcinka „Mikołów” Obszaru Warownego „Śląsk” i jest jedynym obiektem wchodzącym w skład pozycji, choć planowano budowę dwóch innych umocnień. Wylano już pod dnie fundamenty, jednak nie zdążono ich wybudować.

Schron został wzniesiony w klasie odporności „B”, w konstrukcji żelbetowej monolitycznej, zbrojonej prętami stalowymi. Schron jest obiektem jednokondygnacyjnym, na nieregularnym rzucie zbliżonym kształtem do trapezu, z zaokrąglonymi krawędziami ścian i stropu. Jego część wraz ze ścianą od strony pd.-zach. jest obsypana ziemią. Pozostałe ściany są odsłonięte.

W ścianach pn.-zach. i pd.-wsch. znajdują się dwie, symetrycznie rozmieszczone strzelnice, chronione okapem stropu i przedłużeniem ścian bocznych. Strzelnice wyposażono w uskokowe zabezpieczenia przeciwrykoszetowe oraz stalowe pancerze. Od wewnątrz prawdopodobnie zamontowano stałe podstawy – lawety pod ckm. W ścianie pn.-wsch. znajduje się wejście chronione przelotnią. Została ona częściowo zamurowana w celu obniżenia otworu wejściowego. Czerpnia powietrza została usytuowana w narożniku ściany. Po prawej stronie otworu wejściowego mieści się strzelnica broni ręcznej. Druga ze strzelnic prawdopodobnie zlokalizowana była symetrycznie, po drugiej stronie wejścia.

Wewnątrz znajduje się pojedyncza izba bojowa. Obiekt miał być wyposażony w instalację wentylacyjną, fitowentylator do odsysania gazów prochowych ckm oraz piecyk węglowy. Obecnie nie ma pewności, czy wszystkie elementy instalacji zostały zamontowane. Uzbrojenie stanowiły 2 ckm-y oraz broń osobista załogi.

Obiekt charakteryzuje się dobrym stanem zachowania. Nieprzekształcony pozostaje rzut i bryła. Nasyp ziemny uległ częściowemu zniekształceniu. Górne partie ścian zewnętrznych są fragmentarycznie porośnięte przez mech i porosty. Wewnątrz zachowały się pancerne zamknięcia strzelnic oraz przewód wentylacyjny wraz z czerpnią powietrza. Jedna ze strzelnic broni ręcznej została zaślepiona. Prawdopodobnie likwidacji uległy lawety pod ckm. Obecny wygląd obiektu jest zgodny ze stanem z 1939 roku. Schron jest nieużytkowany, ale nie jest zamknięty.

W tamtym rejonie rozpoczęto też budowę dwóch kolejnych schronów, po których do dziś zachowały się tylko płyty fundamentów (znajdują się w gostyńskim lesie około 700 m od ul. Tyskiej).

Kolejny schron powstał na wzgórzu zajętym obecnie przez zabudowę Wyr w okolicy wyrskiej Ochotniczej Straży Pożarnej. Obiekt wyróżnia się tym, że jako jedyny z ponad 160 schronów Obszaru Warownego "Śląsk", brał udział w walkach z najeźdźcą we wrześniu 1939 roku, i który do dziś nosi ślady niemieckich pocisków.

Obiekt wzniesiono w klasie  odporności „D”, w konstrukcji żelbetowej monolitycznej zbrojonej prętami stalowymi. Żelbetowy strop wzmocniono stalowymi belkami z zabezpieczeniem odstępów pasami z blachy stalowej. Schron wzniesiono jako obiekt jednokondygnacyjny, na nieregularnym rzucie, zbliżonym kształtem do prostokąta, z zaokrąglonymi narożnikami ścian i stropu. Ściany od strony pd.-zach. i pn.-zach. są obsypane ziemią. Ściany od strony pd.­ wsch. i pn.-wsch. są odsłonięte. W ścianie pd.-wsch. zlokalizowane jest wejście główne, chronione drzwiami pancernymi (odtworzonymi).

W pn.-zach. części stropu znajduje się szyb kopuły. Kopuła ostatecznie nie została zamontowana, ze względu na zbyt późne rozpoczęcie prac. Po prawej stronie otworu wejściowego znajduje się czerpnia powietrza, po stronie lewej strzelnica rkm wyposażona w uskokowe zabezpieczenie przeciw-rykoszetowe. Strzelnica oraz drzwi zostały umieszczone w uskokach ścian i pod okapem stropu. W pd.-wsch. narożniku schronu usytuowane jest wyjście zapasowe. W ścianie pd.-wsch. mieści się strzelnica ckm, chroniona tarczą pancerną i umiejscowiona obok strzelnica rkm. Obie strzelnice zostały wyposażone w uskokowe zabezpieczenia przeciw-rykoszetowe i umieszczone w uskokach ścian i pod okapem stropu. Pod strzelnicą rkm mieści się zrzutnia łusek. Wewnątrz prawdopodobnie znajduje się przedsionek wejściowy, pomieszczenia przeznaczone dla załogi i  izba bojowa. Obiekt był wyposażony w instalację wentylacyjną. Uzbrojenie stanowił 1 ckm, 2 rkm oraz armata przeciwpancerna wytaczana na stanowisko polowe.

Obiekt charakteryzuje się bardzo dobrym stanem zachowania. Nieprzekształcona pozostaje bryła oraz sposób ukształtowania nasypów. Ściany zewnętrzne są częściowo porośnięte przez mech i porosty oraz pokryte śladami dewastacji. Otwory zewnętrzne nie zostały zamurowane. Odtworzono drzwi wejściowe, zamknięcie wyjścia zapasowego oraz osłony czerpni powietrza i przewodów wentylacyjnych. Zachował się pancerz strzelnicy ckm.

Około 250 m na północny wschód od tego schronu, znajduje się wykop z fundamentem kolejnej tego typu budowli, której jednak nie zdążono wybudować. Zagłębienie to dziś zamieniło się już w porośnięty dziką zielenią pagórek.

Ostatni ze schronów zaczęto budować na południowym zboczu wyrskiego wzgórza w rejonach ulic Widok i Tysiąclecia. Do dziś pozostało tam wyraźne miejsce budowy w postaci wypełnionego wodą wykopu.

Decyzją Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, trzy schrony bojowe: „Sowiniec”, obiekt zlokalizowany na zachód od ul. Pszczyńskiej, za OSP w Wyrach oraz schron „na Starej Pile”, zostały w 2021 roku wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego.

Źródła:

• Wyry – monografie historyczne Ludwika Musioła i Stefana Strzępy
• Gostyń od średniowiecza do współczesności – Lidia Borowian Cyba, Henryk Cyba, Joanna Pasierbek-Konieczny
• Fortyfikacje Obszaru Warownego „Śląsk”. Historia, Przewodnik – Stowarzyszenie na Rzecz Zabytków Fortyfikacji „Pro Fortalicium”
• Schron Bojowy „Sowiniec”. Obszar Warowny „Śląsk” – Jerzy Sadowski